Geometryczna tajemnica weneckiego domu Marii

Miejsce akcji: Accademia Carrara, Bergamo, Italia 

Czas: 1504 - 1508 r.
Autor: Vittore Carpaccio 

Tytuł: "Narodziny Dziewicy"

Oto pokój pełen kobiet, którym przygląda się jedyny w tym gronie mężczyzna. W perspektywie amfilada wskazująca, że jesteśmy w palazzo, którego właścicielami muszą być zamożni ludzie. Służących jest w tym palazzo więcej, niż członków rodziny, której jest własnością. Pokój na pierwszym planie to sypialnia ze zręcznie wbudowanym w ścianę łożem w stylu typowym dla renesansu. Na tym łożu leży młoda kobieta, której twarz wyraźnie wskazuje na przeżywane szczęście. 

To Anna, która właśnie urodziła dziecko. Długo nie mogła zajść w ciążę, a jej mąż Joachim stracił już nadzieję na potomstwo. Stoi tam nawet z długą siwą brodą i patrzy na cud, który przydarzył się w jego domu. Prawie nie wierzy własnym oczom. Choć po Annie tego nie widać, to ona także ma już swoje lata. Nie ma to jednak znaczenia w obliczu decyzji, które podejmują niebiosa. Anna wyprosiła i wymodliła dla siebie i swojego męża tę małą istotę, którą teraz szykuje się do kąpieli. Postanowiła przekupić Boga, w którego wierzyła i zaoferowała, że jeśli ten da jej dziecko, to ona i jej mąż poświęcą je służbie Panu. Nic dziwnego, bezdzietne małżeństwo wielu małżonkom wydaje się niespełnione i często desperacko poszukują oni sposobów na dopełnienie sensu swojego życia. W takiej desperacji była Anna.

Swoją drogą, ciekawe co myślałaby ta kobieta na temat współczesnych metod pomagania w zajściu w ciążę. Będąc w tak rozpaczliwym położeniu, ogarnięta przez wielkie pragnienie posiadania dziecka. Doświadczenie wielu kobiet starających się o dziecko pokazuje, że dziś modlitwy to za mało. Ten przykład, to także dowód na to, że w kwestii dzietności kobiety same biorą sprawy w swoje ręce. Skoro zrobiła to nawet babka Jezusa. 

Anna miała szczęście, że wystarczyły prośby. Nie spodziewała się jednak, że nawiedzi ją anioł i przepowie, że jej dziecko będzie wielbione przez cały świat. Naturalnie, anioł nie powiedział, co będzie trzeba w tym celu zrobić. 

Miły Czytelnik domyśla się zatem, że Anna powiła córkę, która zgodnie z przepowiednią anioła stała się najsławniejszą dziewicą świata.

Wróćmy jednak do naszego palazzo. Jest tam piastunka, która zabiera się za kąpiel małej. Nad główką dzieciaka Carpaccio namalował już delikatną aureolę. Chyba z tego tylko powodu  dzieciątko nie wierzga nóżkami w reakcji na kąpiel, która za chwilę nastąpi. Wybrańcy muszą trzymać fason. 

W domu Anny i Joachima każdy zajęty jest obowiązkami, które wynikają z pełnionej przez niego roli. Panuje powszechny ład, porządek, a szczęście maluje się na twarzy każdej z postaci, choć bez euforii. Nikt bowiem nie zdaje sobie jeszcze sprawy z tego, jaką rolę w dziejach ludzkości odegra pannica, która wyrośnie z tego niemowlęcia. Ba, Anna i Joachim to przecież dziadkowie Jazusa z Nazaretu. 
Na obrazie Carpaccia są jednak zamożnymi Wenecjanami, bo malarz sam był Wenecjaninem i mieszkał w Wenecji. Życie bohaterów obrazu toczy się zatem zgodnie z harmonogramem przyzwoitego Wenecjanina. 

Carpaccio nigdy nie był w Nazarecie, nie domyślał się nawet jaki styl znalazłby we wnętrzach tamtejszych domostw. Zawiesił jedynie na ścianie dyskretny żydowski akcent w postaci tabliczki z napisem hebrajskim. A na podłodze pokoju, tuż przy wyjściu, w samym środku perspektywy, którą tworzy amfilada pokoi wrzucił dwa, chrupiące coś w najlepsze, króliki.

Za tymi królikami jedna służąca dogląda ognia w kominku, a druga jeszcze dalej, to prząśniczka pochłonięta swoją pracą. Na ścianach obrazy, misterne sztukaterie, kilimy przerzucone przez meble – słowem idealny ład i porządek. Na podłodze nie ma nawet pyłku, a te dwa króliki chrupią coś smakowitego nie krusząc nawet odrobinę. Przypominają, że narodziny Marii stały się symbolem urodzaju. Ustanowione święto Matki Bożej Siewnej stało się granicą między uprzątnięciem pól, a orką i siewem. Dawniej był to bardzo czytelny na obrazach symbol. Dziś można się pomylić i pomyśleć, że króliki biegały po pałacach jak psy czy koty.  

Zasiała Anna w swojej córce zatem ziarno boskie i oddała ją w ręce okrutnej historii zbawienia świata. To niemowlę u Carpaccia może nawet z tego powodu mało radosne. Która kobieta chciałaby urodzić się po to, by urodzić i stracić jedyne dziecko, nawet dla dobra ludzkości. Czego nie wycierpiała Anna, to za nią wycierpiała Maria, chciałoby się powiedzieć.

Geometryczna tajemnica.

Co jednak z tym obrazem, bo piękny i wciągający, choć uporządkowany niemal pod linijkę. I w tym tkwi tajemnica tej kompozycji. Gdy przyjrzeć się bliżej poszczególnym fragmentom obrazu, to można zauważyć, że cała kompozycja opiera się na trójkątach. Anna leżąca w łożu wraz z dwiema służkami po swojej lewej i prawej stronie tworzy jeden trójkąt. Te same służki stanowią podstawę trójkąta, który tworzą również z piastunką. Są to dwa stykające się podstawami trójkąty równoboczne. Następnie owa piastunka wraz z Joachimem tworzy podstawę kolejnego trójkąta, którego wierzchołkiem są służące w następnych pokojach. Choć jeszcze po drodze są dwa króliki, które także mogą być wierzchołkiem trójkąta, którego podstawę tworzy piastunka z Joachimem. W ten sposób mamy znowu dwa trójkąty tyle, że równoramienne i jeden wpisany jest w drugi. I tak oto dwa trójkąty równoramienne mają tę samą podstawę. A przypieczętowaniem trójkątnego tańca postaci jest trójkąt równoramienny odwrócony podstawą do góry, który tworzy dopiero narodzona Maria ze swoimi rodzicami.

Na tym nie koniec trójkątnych niespodzianek. Dominują one także w architekturze wnętrza. Łoże Anny zwieńczone jest kotarą rozsuniętą w trójkąt równoramienny. Nad tabliczką z hebrajskim napisem umocowano zasłonkę odsłoniętą w trójkąt prostokątny. Nad drzwiami sztukateria w kształcie trójkąta równoramiennego.  Sklepienie kominka w sąsiednim pokoju tworzy kolejny trójkąt prostokątny. Ponadto wiele drobnych trójkątów, które są elementem zdobienia ściany, np. nad kotarą łoża Anny. 

Jak to w malarstwie bywa, a szczególnie w dawnym, rzadko co jest przypadkowe. Trójkąty są zatem szczególnie ważnym symbolem tego dzieła. Czytelnikowi może zdawać się oczywiste, że chodzi o Trójcę Świętą. Byłaby to jednak informacja bardzo na wyrost w tym, co Carpaccio przekazuje na płótnie. Trójkąt bowiem jest jednym z najwcześniejszych symboli światła. Oznacza płomień, bóstwo, ruch, ale przede wszystkim płodność i nieskończoność. W trójkącie zawiera się trójca pojęć, rzeczy i zjawisk. Trzy ramiona trójkąta to linie przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. 
I wreszcie najstarsza symbolika trójkąta, bo wywodząca się z prastarej magii ochronnej dotyczy właśnie nowo narodzonego dziecka. Trójkąt ułożony z trzech gałązek lub z trzech kawałków trzciny na kołysce dziecka chronić je miał przed kradzieżą, zamianą lub "złym okiem".
W domu Marii widać zatem trójkątną harmonię i wszechobecnego Boga. Wyłania się z tej symboliki również dawna pogańska tradycja o tym, jak chronić nowo narodzone dziecko.


Jest jeszcze jedna figura o istotnym znaczeniu. To okrąg, który tworzy wanna, w której za chwilę wykąpana zostanie Maria. W ten sposób kompozycja ujawnia okrąg wpisany w równoramienny trójkąt. To symbolika wszechmocy boskiej. W prastarej magii natomiast znalezienie się w środku okręgu chroniło przed bezkształtnym chaosem. Dziecko jest tak bardzo cenne dla swoich rodziców i ze względu na swoje przeznaczenie, że daje mu się największą ochronę.   


I na koniec ostatnia tajemnica tego obrazu. Do jej rozszyfrowania potrzebny jest kwadrat całego płótna. W ten sposób wszystkie trójkąty wpisują się w tę figurę geometryczną. A trójkąt wpisany w kwadrat jest symbolem bóstwa i człowieczeństwa w jednym. Mówi o tym, że człowiek to energia ducha i materii, które są ze sobą nierozłączne. Bóg jest zatem wokół człowieka i w nim samym. Siły życia i śmierci spotykają się w każdym z nas. 


Być może tak właśnie Carpaccio przemyślał swój obraz. W renesansie trójkątna symbolika była powszechna. Być może ktoś kiedyś już to opisał w podobny sposób. A może to zwykły przypadek. Może nieświadoma projekcja malarza. Tym nie mniej ciekawe.
 


„Narodziny Dziewicy” to tempera na płótnie przyciętym w prawie idealny kwadrat (128cm x 126cm). Obraz pochodzi z późnego okresu twórczości artysty i odzwierciedla spokojne usposobienie malarza w tamtym czasie. Na stałe to dzieło mieszka w Bergamo – pięknym mieście u stóp Alp w odległości ok. 50km od Mediolanu.

Dom, w którym Maria przyszła na świat jest dziś nieznany. Znane natomiast jest miejsce, które uważa się za dom Marii, w którym zakończyła ona swoje życie. Podobno jest nim  dom na Wzgórzu Słowików, które znajduje się w obecnej Turcji, nad ruinami miasta Efez. Odnalezione pod koniec XIX w. przez wyprawę badawczą księży z Izmiru uważa się obecnie za ostanie miejsce pobytu Matki Jezusa. 

P.S. Accademia Carrara w Bergamo remontuje się od kilku już lat. W związku z tym dostępna jest oczom zwiedzających tylko część imponującej kolekcji. Tymczasowo eksponuje się ją w Palazzo della Ragione przy Piazza Vecchia w części Bergamo zwanej Citta Alta. Co parę miesięcy Włosi wymieniają obrazy i w efekcie nigdy nie wiadomo, na które z nich akurat się trafi. 

P.S. Każde zdjęcie można kliknąć, by zobaczyć je w większym formacie.

P.S. Artykuł napisany w ramach projektu "Jesień 2011 w Moim Muzeum" (patrz zakładki: "Najbliższe projekty", "Współpraca")