Porzucenie...

Miejsce akcji: Italia, Mediolan, Pinacoteka di Brera

Czas powstania: 1472 r.

Autor: Piero della Francesca

Tytuł: "Madonna z dzieciątkiem w otoczeniu świętych" lub "Ołtarz świętego Bernardyna" (Pala di San Bernardino)

„- Czuję, że tym razem będzie syn – myśli Batysta patrząc na swojego męża zmęczonym wzrokiem. […]

Jej twarz jest blada, z wysokim czołem i wydatnym, długim nosem. Wygląda poważnie i mało kobieco. Brwi i rzęsy prawie nie istnieją, a spojrzenie wycelowane w męża zdaje się zdominowane przez myśl o kolejnym porodzie. Zmęczona, przedwcześnie dojrzała kobieta, która stoi krok od własnej śmierci.”

Tak księżna Urbino wyglądała w roku 1472. Był to ostatni rok jej życia. Piero della Francesca, nadworny malarz Urbino, sportretował ją i księcia tworząc najsłynniejszy dyptyk świata – portret Montefeltrów na tle pejzażu.

W tym samym roku powstał jeszcze jeden obraz tego malarza. Kobieta na nim przedstawiona wygląda jak księżna, ale po retuszu, który pozbawił ją zmęczenia, smutku i śladów przedwcześnie gasnącej urody. Jej wysokie czoło jest gładkie, długi wyrazisty nos jakby delikatniejszy, oczy, choć także pozbawione rzęs, to łagodniejsze, owal twarzy bardziej pulchny. Malarz zdejmuje w tym wizerunku księżnej ciężar jej dziewięciu trudnych porodów. Pozbawia ją bolesnej emocji i poczucia winy, że jeszcze nie urodziła syna. Robi tak dlatego, że właśnie upragniony męski potomek przyszedł na świat. 

Jednak księżna, mimo łagodniejszej urody i oddechu głębokiej ulgi, który mogła wreszcie wziąć, nie wydaje się szczęśliwa. Co więcej, wygląda jakby była nieobecna. Złożone do modlitwy ręce, skierowane w stronę swoich kolan oczy. Milcząca, niemal posągowa młodość księżnej zawiera się w znieruchomieniu twarzy i sylwetki. Tak nie wygląda matka, która cieszy się, że powiła syna. Tak wygląda kobieta, która zamarła w bezruchu. Spoglądam na jej kolana. Leży na nich niemowlę. Właściwie wygląda tak, jakby miało za chwilę spaść z tych kolan, przez nikogo nie podtrzymywane. Postawa matki wyraża dystans, jakby mówiła „Urodziłam syna. Teraz muszę go zostawić. Zaopiekujcie się nim, bo moja rola dobiegła końca”. Księżna umarła w wyniku tego porodu dając swojemu mężowi to, czego od niej oczekiwał. To dlatego wygląda na tym obrazie jak zawieszona między życiem, a śmiercią.

Jak Maryja, która dała Bogu to, czego od niej oczekiwał. Jej rola skończyła się wraz z narodzinami Jezusa… Wrócę jednak do obrazu.

Sam Montefeltro klęczy u stóp Maryi/Batysty, składa ręce w modlitwie i zdaje się dziękować za skarb, którym został obdarzony. Ma na sobie swoją najlepszą zbroję i jest pełen gotowości do roli władcy, który może zacząć wychowywać swojego następcę. Zupełnie jak Bóg, który może już kierować swoim ziemskim wysłannikiem.

- Ależ to bluźnierstwo – słyszę głos historyka sztuki.

- Co jest bluźnierstwem?

- Batysta nie mogła pozować do wizerunku Maryi.

- Oczywiście, że nie mogła, bo już nie żyła.

- Ten obraz przedstawia Maryję w otoczeniu świętych, siedzącą w ołtarzu z symbolem życia i płodności nad ich głowami – głos specjalisty od sztuki nabiera pewności siebie.

- Chodzi o jajo, które zwisa z baldachimu w absydzie?

- To strusie jajo ma ważną wymowę symboliczną – mówi historyk.

- Tak, tak płodność, życie i tym podobne znaczenia, którymi karmi się historia sztuki wskazując na całą masę symboli. Właściwie to na większości obrazów jest jakiś symbol płodności.

- Co Pan zatem proponuje?

- Proponuję zajrzeć w kontekst osobisty Montefeltrów.

- To znaczy?

- Strusie jajo ma drugą stronę medalu.

- Mianowicie…

- Porzucenie.

- Nie rozumiem.

- Strusie słyną z tego, że znoszą największe jaja, ale także z tego, że nie wysiadują ich. Struś zakopuje zniesione przez siebie jajo w piasku i zostawia na „pastwę losu”, a ściślej na działanie promieni słonecznych. Słowem, porzuca swoje potomstwo.

- Co to ma wspólnego z tym obrazem?

- Może nic, ale w psychologii śmierć traktuje się jako formę porzucenia. Gdy matka dziecka umiera, to porzuca je. Batysta umierając porzuciła swojego syna, swoje wcześniejsze dzieci i swojego męża. Dla kondycji psychicznej rodziny Montefeltrów oraz jej dalszego funkcjonowania, nie ma znaczenia, czy Batysta umarła podczas porodu, czy w wyniku zapalenia płuc po porodzie. Strusie jajo może być zakamuflowanym komunikatem na ten temat. Ściślej, na temat tego jak czują się ci, którzy zostali przy życiu. A to, że wg. historyków sztuki Piero namalował niemowlę tak „niezgrabnie” i „dziwnie osuwające się z kolan matki”, może być w gruncie rzeczy podkreśleniem faktu, że fizyczny kontakt matki z dzieckiem, także się zakończył.

- Przecież to zaznaczenie faktu przynależności Jezusa do Boga i roli Maryi jako wykonawczyni woli boskiej. Dzieciątko, które powiła ma wyższe cele do osiągnięcia.

- Zatem kontekst religijny idealnie współpracuje w tym obrazie z kontekstem osobistym Montefeltra. A zwrócili historycy uwagę na dywanik pod stopami Maryi/Batysty? – pytam zaciekawiony.

- Czerwony.

- A coś więcej?

- Czerwień to…

- Nie, proszę nie mówić o symbolice czerwieni, bo ona jest oczywista. Mam na myśli wzór geometryczny na dywaniku. Czy historycy zauważyli, że to wzór tzw. octagramu, czyli gwiazdy ośmioramiennej? Ta złożona jest z dwóch kwadratów.

- Cyfra osiem w chrześcijaństwie to świat pozaziemski, zmartwychwstanie.  

- To także pokuta, żałoba, śmierć. Poza tym następca tronu Urbino był dziewiąty, a wcześniej Batysta urodziła osiem córek.

- I co z tego?

- To też porzucone przez matkę dzieci, ich także dotyczy żałoba.

- Gdyby w tym obrazie był obecny kontekst osobisty, jak Pan sugeruje, to byłby jakiś dodatkowy symbol na to wskazujący – taki prosto od Montefeltra.

- Może jest.

- A gdzie? – pyta historyk sztuki.

- A nad głowami.

- Tam jest jajo. Już o nim mówiliśmy.

- Owszem. Strusie jajo zwisające z baldachimu w kształcie muszli. A czy ta kombinacja coś historykom przypomina?

- To rzadko używany w malarstwie symbol.

- A jakby tak przekroczyć trochę granice malarstwa i wejść w rejony heraldyczne, to okaże się, że zadziwiające podobieństwo tej konstrukcji znajdziemy w herbie Montefeltrów.

- A jakie to ma znaczenie?

- Może żadne, a może takie, że człowiek jest tylko człowiekiem, gdy przeżywa emocje a nie świętym, który dba o poprawność symboliczną w treściach religijnych. Montefeltro przeżywał własną tragedię, którą mógł mieć potrzebę wyrazić rękami swojego najlepszego malarza. Czyż dwór w Urbino nie był najbardziej światłym dworem ówczesnej Europy.

- Co Pan chce przez to powiedzieć?

- To, że Montefeltro nie zlecał obrazów dla historii sztuki.

Mediolan jesienią ma szczególną aurę. Jest w niej wciąż ciepłe i pełne głębi słoneczne światło, a jednocześnie mnóstwo zagubionych, szukających swojego miejsca ludzi. Wśród nich, w jednej z sal Pinakoteki Brery, porzucony przez małżonkę wdowiec - książę Urbino. To ciekawe, że ten obraz zawędrował właśnie do Mediolanu. Kilka ulic od zamku Sforzów, w którym dzieciństwo spędziła Batysta.

P.S. Chętnych poznania bliżej historii małżeństwa książęcej pary, a także tragicznych losów ich jedynego syna Guidobaldo zapraszam do wcześniejszych opowieści Mojego Muzeum. 

1. Dramat małżeński

2. Smutna historia księcia

P.S. Patronem artykułu jest portal: