Szaleństwo za murami Piranesiego...

Miejsce akcji: Hiszpania, Madryt, Museo de la Real Academia de Bellas Artes

Czas: 1812 r.

Autor: Francisco Jose de Goya y Lucientes

Tytuł: "Dom dla obłąkanych" (Manicomio o Casa de locos) 

Za tymi murami była moja choroba. Każdy z tych mężczyzn był wyrazem, któregoś z moich objawów. Ten z wąsami i pióropuszem na głowie stał i patrzył na mnie milcząco. Jego rękę trzymał taki pucołowaty jegomość, który wyglądał jak kobieta w chuście na głowie. Całował dłoń tego wąsacza, a ten patrzył na mnie jak posąg pozbawiony głębi wyrazu. Podobno tak dziwnie patrzyłem przed siebie, gdy Sebastian coś do mnie mówił. Sam nic nie mogłem powiedzieć. Nie mogłem ruszyć żadną częścią swojego ciała. Nic nie widziałem. Sebastian twierdzi, że to dziwne, bo moje źrenice reagowały, a ja nie. Gdy wziął moją rękę, żeby sprawdzić tętno, to podobno pulsowała jak gotująca się woda. Jednak ja sam leżałem bezwładnie wgapiony przed siebie, choć pogrążony w ciemnościach. Czułem ogarniające mnie przerażenie i jednocześnie postępujący bezwład ciała.

Ten, który siedział tyłem do mnie, taki goły na surowej posadzce, przytykał sobie rogi do głowy. Na zmianę lewy z prawym. W ten sam sposób wytężałem na zmianę każde z moich uszu, żeby wyraźnie usłyszeć słowa Sebastiana i pozostałe dźwięki z otoczenia. Bezskutecznie. Żadne z moich uszu nie chciało dostosować się do tego co słyszało. Sebastian mówił, że słyszałem, tylko reagowałem jak zranione zwierzę, które nic nie rozumie i wydaje jakiś odgłos, ale nie ma nad nim żadnej kontroli. Teraz też, po tylu latach, gdy ktoś coś do mnie mówi, to wiem o tym, że mówi nawet, jeśli nie widzę, że rusza ustami. Nie rozumiem jednak co mówi, tzn. nie słyszę.

A ten, co tak klęczał obok tego z rogami, to mówił ciągle, żeby go Bóg zbawił, bo tyle grzechów popełnił, że boi się piekła. Straszył też innego, że musi go zasztyletować, żeby został zbawiony. Groził i błagał jak opętany. Co ja plotę, przecież on był opętany. Oni wszyscy to szaleńcy z diabłem pod skórą. Klęczał i wzywał Pana tak zawzięcie, że wszystkie jego słowa zlewały się w długi, przeciągły, czasami tylko przerywany jak czkawką, ryk. Sebastian mówił, że dźwięki, które wydawałem z siebie były jak wycie o pomoc. Deus, Deus, Deeeeuuuussss. Podobno wyłem i syczałem nie widząc, nie słysząc, nie mogąc się ruszać. Byłem jak uwięziony wąż. Niegroźny, choć gotowy do obrony przed wrogiem.

Ogarniał mnie mrok. Zupełnie tak, jak całą tę część dziedzińca, w której tłum przypadkowo zebranych obłąkańców, chował się pod ścianą, w przerażeniu własnym cierpieniem. A może oni nie byli przerażeni sobą. Może bali się mnie patrzącego na nich zza barierki. W mojej głowie pojawiały się obrazy pełne niezrozumienia. Dlaczego ci mężczyźni pod ścianą całują się ze sobą tak przy wszystkich. Czy ta ściana jest rzeczywista, czy urojona. Czy zakratowane okno, które w niej widzę jest prawdziwe, czy tylko ja je widzę. Skoro istnieje ono naprawdę, to dlaczego nikt nie patrzy w jego stronę. Tamci ludzie mieli błędny wzrok lub skierowany w ciemność, zamiast do światła.

Kilka dni potem zacząłem dostrzegać jasność. W tamtym ponurym wnętrzu, a tak naprawdę tylko w mojej głowie, zobaczyłem Piranesiego.

- Francesco, caro Francesco, gdzieżeś zawędrował hiszpański talencie w swoich poszukiwaniach? – Powiedział do mnie, jak za dawnych rzymskich czasów. Dzieliliśmy wtedy mieszkanie przy schodach hiszpańskich.

- W Twoje ślady dobry kolego. Zszedłem do więzienia dla nadwrażliwców. U ciebie w więzieniach są skazańcy, łuki, sklepienia i mury na kilka metrów grube. U mnie podobnie, tylko skazańcy nie popełnili żadnego przestępstwa. - Słyszałem jak mu odpowiadam. Każde moje słowo było wyraźne i dźwięczne. Nie wiem jedynie w którym języku mu odpowiedziałem. Sebastian twierdzi, że coś bełkotałem jakby w obcym języku, ale nie był to włoski, a raczej język trudny do zidentyfikowania. Wyglądało jakbym rozmawiał z diabłem.

- Piranesi, czy ty wiesz coś o izolacji? – Zaczepiłem go znienacka.

- Chcesz otoczyć swoją chorobę sklepieniami, murami, ścianami z moich rysunków?

- To moja choroba otacza mnie swoim mrokiem, Piranesi. Maluję Twoje mury, bo odchodzę w coraz głębszą ciemność. Otaczam się ciszą swojej przeszłości.

- Weź sobie ode mnie co tylko zechcesz. Nie chowaj się jednak w głębi tego dziedzińca obłąkanych, który namalujesz. Schowaj w jego zakamarkach swoją chorobę. Zamknij w jego ciemnych kątach swoje niezrozumiałe fantazje i wyparte lęki. Francesco, nasza młodość jest w Twoich pędzlach. Zostań po jej stronie.

„Zostań po jej stronie” - miałem w głowie tylko to zdanie. Sebastian powiedział, że to było pierwsze zdanie, które zrozumiał z moich ust, po dziesięciu dniach od zachorowania. Było mi trudno mówić, ale składało się to już w sensowną wypowiedź. Nie słyszałem dobrze siebie samego, ale jeszcze rozumiałem, co mówię. Sebastian twierdzi, że wtedy też odzyskałem wzrok.

Czułem się jak ten facet w kapeluszu z wyciągniętą przed siebie ręką. Dlatego namalowałem go centralnie. To wyraz mojego przypływu wiary, że całkowicie wyzdrowieję. Myślałem, że odniosłem zwycięstwo nad swoim ciałem. Ta ręka jest jednak wyciągnięta w stronę drugiego zaciemnionego kąta dziedzińca. Przechodziłem bowiem z ciemności w ciemność. Musiałem wciąż leżeć, bo ręce i nogi nie były mi posłuszne tak, jak tego chciałem. Raz ręka dała się ponieść przed siebie, a innym razem była jak kłoda. Moja nadzieja tak szybko opadała, jak rosła.

Ten siedzący pod filarem, następny mężczyzna, z rozdziawioną gębą wygląda jak moje naiwne próby usłyszenia samego siebie, gdy myślałem, że nauczę się ponownie mówić. Gdy tylko sformułowałem jedno pełne zdanie, to Sebastian wkładał mi na głowę wieniec z kwiatów, który plotła każdego dnia służąca. „To korona dla króla życia” – pocieszał mnie Sebastian.

A ja czułem się jak kolejny obłąkaniec, który myśli, że gdy włoży insygnia królewskie, to zyska większy wpływ na swoje życie. Jestem wielki, jestem wielki, jestem wielki. Mimo to, moje życie przestawało należeć do mnie. Stało się własnością jakiegoś okrutnego mechanizmu wewnątrz mojego ciała, który zabrał mu wszystkie podstawowe zdolności. Przestałem być ślepy i bezwładny, ale nie przestałem głuchnąć. Leżałem jak kretyn w tej koronie na głowie i patrzyłem wychodzącymi z orbit oczami na świat, który oddalał się ode mnie z dnia na dzień, coraz bardziej. Krzyczałem i płakałem na zmianę, to złoszcząc się to śmiejąc histerycznie. W mojej głowie byli sami mężczyźni. Tak jak później, w tamtym szpitalu w Saragossie. Wyobrażałem sobie świat pozbawiony kobiet, w którym mężczyźni są samowystarczalni albo obłąkani.

W tamtym szpitalu dla obłąkanych było jeszcze dwóch, którzy pozbawieni zahamowań stymulowali się seksualnie. Ta scena pętała mi się po głowie. Nigdy nie miałem takich fantazji. Sebastian mówił, że rzucałem się na niego, by go wykastrować. Wściekły i nienawistny. Chwytałem co było pod ręką i ciskałem w jego krocze. Raz nawet ścisnąłem jego genitalia tak mocno, że był gotów złamać mi rękę. Rozumiał jednak, że moje zachowanie, to przejaw choroby. Nowa fala ciemności zalewała moją głowę. Pogrążałem się w bólu, z którego mój umysł nie potrafił wyjść samodzielnie. Opieka Sebastiana pozwoliła wrócić do życia mojemu ciału, ale moja dusza została pod zaciemnionym sklepieniem Piranesiego.

Mój dawny rzymski kolega – rysownik już nie przyszedł do mojej głowy ponownie. Dał mi jednak pozwolenie, by korzystać z jego wyobraźni. Chyba nic tak nie podkreśla tej izolacji, którą odczuwam, jak mury tamtego szpitala. Zresztą, gdybym pokazał swoją chorobę inaczej, to inkwizycja nie darowałaby mi tego. Tylko opętani przez diabła chorowali w tamtym czasie.

Zapadło długie milczenie, po którym Goya zapytał:

- A Pan wraca od tego obrazu czy dopiero Pan do niego idzie, bo tak zacząłem gadać zamiast od razu to ustalić?

- Już byłem na tym dziedzińcu Panie Goya i tak jak Pan, postanowiłem wybrać jedną stronę.

- I co, widzi Pan lepiej to, co po drugiej stronie?

- Czasami nic nie widzę, Mistrzu. Na Pańskie obrazy nie można tylko patrzeć. Bywa, że stojąc przed nimi, nawet lepiej, gdy oczy są zamknięte.

- To dlatego, że z moją chorobą muszę patrzeć na to co ciemne, a zamykać oczy tam, gdzie jest widno - dodał jeszcze i zamarł w portretowym bezruchu, zmęczony trudnym wyznaniem.

Choroba Goi, choć z jednej strony uwięziona na dziedzińcu domu obłąkanych, który odwiedzał w Saragossie, to z drugiej strony pozwala oglądać się w światłocieniach wnętrza i gestach postaci wypełniających płótno. W rzeczywistości weszła w życie artysty, gdy ten przebywał u przyjaciela w Kadyksie. Ta choroba, choć do dzisiaj nie rozpoznana, zdaje się mieć w znacznej części, źródła fizjologiczne. Zaburzenia mowy, utrata i powrót zdolności widzenia, głuchota i bezwład ciała, labilność emocjonalna, urojenia i symptomy depresyjne… Przy obecnej wiedzy na temat podłoża tak złożonego zespołu objawów, równie dobrze można by przypuścić, że malarz doświadczył silnego stanu poudarowego, w następstwie rozległego uszkodzenia tkanki mózgowej, o charakterze licznych małych ognisk wylewowych. W konsekwencji doznał tzw. głuchoty korowej podczas gdy, ślepota i zaburzenia ruchu wycofały się. Jednak stan emocjonalny po takim doświadczeniu, na zawsze już pozostaje zmieniony. Poczucie izolacji pogłębia się wraz z wiekiem, a potrzeba pełnego kontaktu z otoczeniem, nigdy już nie zostaje zaspokojona. To podstawowa przyczyna zainteresowania Goi szpitalami dla umysłowo chorych. To nie fascynacja. Każdy, kto tak twierdzi jest w błędzie. To poczucie czegoś wspólnego wynikłe z doświadczenia ciężkiej choroby i trwale separującego społecznie kalectwa.

W Muzeum Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Madrycie są dwa autoportrety malarza. Jeden z młodości, drugi w zaawansowanej chorobie. Oba w tej samej sali, obok siebie. "Szpital dla obłąkanych" wisi jednak w sali sąsiedniej. Autoportrety i szpital są zatem rozdzielone. Nie patrzą sobie w treść a przecież malarz i choroba byli nierozłączni.

P.S. Patronem artykułu jest: